Ay: Eylül 2017

Otuzlu yıllarda hava posta tarifeleri

Birinci Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkan büyük ekonomik bunalımın hafiflemesi ve dünya ticaretinin tekrar canlanmaya başlaması, teknik sorunlarını aşmış olan hava posta taşımacılığında hızlı bir gelişme sağladı, bu dönemde çeşitli ülkeler hava yolu şirketlerini tek şirket çatısı altında toplayarak güçlendirdiler.

1933 yılı sonlarında  Air Orient, Air Union, Compagnie Generale Aeropostale ve ülkemize uçan CIDNA aralarında olmak üzere pek çok şirket Fransız hükümetinin isteği üzerine bir araya gelerek Air France şirketini oluşturdular. Aşağıda bu şirketin antetli bir hava postası zarfı görülüyor. Zarfta CIDNA tarafından bastırılan beyaz üzerine kırmızı “Uçak İle” vinyeti kullanılmış.

Hava postası taşıyan şirketler posta taşıma ücretlerini belirledikten sonra ülkenin posta idaresi ile anlaşarak taşıma gerçekleştirdiği için hava posta ücretleri son derece karmaşıktır. Ülkemizdeki dış hava posta ücretleri hakkında posta idaresine ait resmi bir belgeye ulaşamadığım gibi bu konuda filatelistlerimiz tarafından yapılmış ciddi bir çalışma da bulamadım.
Neyse ki ülkemiz filatelistlerinin ilgisini çekmeyen konu, dünya filatelistlerinin ilgisini çekmiş ve  Turkish and Ottoman Philatelic Society adlı kuruluş yayın organında bu konuda bir kaynak paylaşılmış. Aşağıda yer alan örnekte görüleceği gibi bu kaynakta 1936 yılında ülkemizden herhangi bir ülkeye gidecek hava postasının hangi ülke üzerinden gönderileceği ve posta tarifesine ek olarak alınacak hava postası ücreti bilgileri verilmektedir. 
O dönemlerde pek çok ülke, çeşitli Avrupa ülkelerinin sömürgesi durumunda olduğu için hava postası ana ülke üzerinden geçiyordu. Ancak İngiliz hava yolu şirketleri transit uçuşlarını Atina üzerinden yapıyordu bu nedenle ülkemizden İngiliz sömürgesi pek çok ülkeye giden hava postası Atina aktarmalı gidiyordu, doğal olarak pek çok ülkeden ülkemize gelen hava postaları da yine Atina aktarmalı olarak geliyordu.

Yukarıda görülen Sayın Ozan Kutay koleksiyonunda bulunan Atina üzerinden hava postası ile taahütlü olarak Çin’e gitmiş zarfa 107 kuruşluk pul yapıştırılması gerekirken, aşağıda görülen Atina’ya gönderilen hava postası zarfına 14 kuruşluk  pul yapıştırılması yeterli oluyordu.

Bazı pul meraklıları için ise ücret tarifeleri çok önemli olmuyordu, aşağıda görülen zarfa Atatürk serisinin küçük değerli pullarından bolca yapıştırdıktan sonra bayram günü olmamasına karşın bir eski harfli Çocuk Esirgeme Kurumu ve birde yeni harf ile üstbaskı yapılmış Türk Tayyare Cemiyeti pulunu yapıştırmış. Posta görevlisi ise sorumlu tutulmamak için gönderene “pulları ben yapıştırdım” yazdırıp imzalatmış. Zarfta bulunan farklı tipteki beyaz üzerine lacivert “uçak ile” vinyetine de dikkat çekmek istiyorum.

1935 – İlk uçak resimli Türk posta pulu

1935 yılında İstanbul’da Yıldız sarayında düzenlenen  Onikinci Uluslarası Kadınlar Birliği (Sufragiste International) toplantısı anısına çıkarılan pullar arasında kadın pilot ve kadın polis konulu bir pul bulunmaktadır, böylece bir Türk posta pulunda ilk defa uçak resmi kullanılmıştır.

Yanda bir dönem Albert Haskiya koleksiyonunda bulunan, daha sonra İsfila müzayede evince satılan, bu pul ile hazırlanmış bir zarf görülüyor.

Cumhuriyetin ilk yıllarında kadınların toplum hayatında yer almaları için pek çok girişim yapıldı. Toplumun yarısını oluşturan kadınların seçme ve seçilme hakkına sahip olması da doğal bir hak olarak görülüyordu. Kadınlara önce yerel yönetimler için oy kullanma hakkı verildi, kısa bir süre sonra ise kadınlar yerel yönetimlere seçilme hakkına sahip oldular. 1934 yılında ise Türkiye Büyük Millet Meclisinde yapılan oylama ile kadınlara meclis için seçme ve seçilme hakkı verildi. 1935 yılı başında yapılan seçimler sonrasında 400 vekil bulunan mecliste onsekizde kadın vekil vardı.
1935 yılı Nisan ayında ise dünyada kadınların seçme ve seçilme hakkı için çalışan Sufragiste International adlı kuruluş İstanbul Yıldız Sarayında onikinci kongrelerini düzenledi. Bu kongre anısına posta idaremizce filatelimizde kadınlar serisi diye bilinen güzel bir pul serisi çıkartıldı. Bu pul serisi için çıkarılan özel kanun ile pulların satışından elde edilen gelirin yarısının Sufragiste International kurumuna bağışlanması sağlandı. Bu nedenle serinin pullarında iki ayrı değer yazılıdır, solda bulunan birinci değer posta pulu olarak değerini belirtirken sağ tarafta bulunan artı değer bağış miktarıdır. Pullar İsviçrede pek çok güzel pul serimizi basan Courvoisier matbaasında bastırılmıştır.
Bu pulların basıldığı yer olan İsviçrede ise İsviçreli erkekler defalarca yapılan referandumlarda kadınlara kendi meclislerine seçme ve seçilme hakkını vermediler, ancak 1971 yılında İsviçreli kadınlara bu hakları vermeyi kabul eden İsviçreli erkeklerin sayısı yüzde elliyi aşabildi!
Yukarda kadın pilot ve kadın polis konulu pulun farklı renklerdeki deneme baskıları görülmektedir. Aşağıda bu seriden iki pul ve Yıldız sarayında kongre nedeni ile açılan geçici postahaneye ait özel damga ile damgalanarak İsviçre’ye hava postası ile gönderilmiş bir kart görülmektedir. 30+30 kuruş (ilk 30 posta ikinci 30 bağış) değerli pulda görülen Sigrid Undset 1928 yılında Nobel edebiyat ödülünü kazanan İskandinav edebiyatçı idi.
Kadın pilot ve kadın polis konulu ve ilk uçak resimli posta pulumuzunda yer aldığı aşağıda bulunan zarf serinin 10+10 kuruşa kadar bütün küçük değerlere sahip pulları kullanılarak hazırlanmış. 10+10 kuruşta resmi bulunan Carrie Chapman 1920 yılında Amerikan Anayasasının değiştirilerek ABD de kadınlara seçme ve seçilme hakkı verilmesini sağlayan kadın liderdir.
Kısa bir süre sonra Atatürk’ün hayallerinden birini gerçekleştirmek için, manevi kızlarından Sabiha Gökçen uçuş eğitimleri aldı. Sabiha Gökçen 1937 yılında Dersim’de Seyit Rıza önderliğinde başlayan olaylara karşı hava harekatı yapan filoda da görev alarak dünyanın ilk kadın savaş pilotu oldu.

1935 Uçak (Tayyare) Harç pulları

Osmanlı döneminden başlayarak ülke savunması için hava kuvvetlerinin önemi anlaşılmış ve önemli bir sivil toplum kuruluşumuz olan donanma derneği aracılığı ile desteklenmişti. Ancak hava savunma gücü ekonomik olarak büyük bir yük getirdiği için istenilen hedeflere ulaşılamamıştı. 


Atatürk ilk önce Türk Hava Kurumunu kurarak havacılık sevgisinin ülkemizde yaygınlaşmasını sağladıktan sonra uçak/tayyare pulu denilen harç uygulaması başlatıldı. Bu uygulama ile gayrımenkul satışlarından, sinema tiyatro biletlerine, noter işlemlerinden posta, telefon ve telgraf ücretlerine pek çok alanda uçak/tayyare pulu kullanılması zorunlu hale getirildi. Daha önce Türk Hava Kurumu tarafından bastırılan yardım pullarından farklı olarak bu pullar Maliye bakanlığı tarafından bastırıldığı için bir çeşit harç pulu idi, sadece bakanlıkça elde edilen harç gelirinin tamamının hava kuvvetlerimiz için harcanılması zorunluluğu vardı.
Aşağıdaki kartta, posta idaremizin 30 Ağustos Tayyare ve Zafer Bayramı ve 29 Ekim Egemenlik Bayramı haftalarında yaptığı yardım pulu uygulaması gereğince Kızılay ve Türk Hava Kurumu pulları yapıştırıldığını görüyoruz. 1933 yılına kadar yapılan bu uygulama 1934 yılında çıkarılan kanun ile değiştirildiği için cumhuriyetimizin onuncu yılı bu uygulamanın yapıldığı son yıl oldu.
1934 yılında çıkarılan ve aşağıda görülen uçak harçları kanunu 1958 yılına kadar yirmi beş yıl boyunca uygulanmış ve sonra yürürlükten  kaldırılmıştır, kanunun dördüncü maddesi gereğince, uçak bayramı olarak kutlanan 30 Ağustos günleri, kartlara 20 para mektuplara 1 kuruş uçak harcı pulu yapıştırılması zorunluydu.

Tayyare pulu uygulaması 25 yıl sürdüğü için başta çok kullanılan bir kuruşluk pul olmak üzere bazı pullar pek çok defa yeniden bastırılmıştır, bu nedenle yukardaki örnek pullarda görüleceği gibi farklı kağıt, farklı renk baskı ve farklı renk zamklar görülmektedir. Ayrıca aşağıdaki örnek pullarda görüldüğü gibi dantel varyeteleri de bulunmaktadır.
1934 yılı Mayıs ayında tayyare pulları ile ilgili kanun kabul edilmiş olsa da pulların kısa sürede bastırılması mümkün olmamıştır. Posta idaremiz yukarda görülen ilgili kanunun ikinci ek maddesi gereği olarak 30 Ağustos 1934 günü yapılan uygulamalarda tayyare pulu yerine aşağıdaki İstanbul damgalı zarfta görüldüğü şekilde damga pulu kullandırmıştır.
Bir diğer örnek Ankara’dan İstanbul’a gönderilen zarf, arka yüzdeki makine damgasında İzmir fuarı tanıtımı bulunuyor.
Aşağıda bulunan 30 Ağustos 1935 Akhisar damgalı zarfa ise kanuna uygun olarak yapıştırılması gereken maliye bakanlığınca bastırılan bir damga/harç pulu yerine, Türk Hava Kurumunun yardım makbuzunun yapıştırıldığı görülüyor.
1934 yılında çıkarılan kanuna uygun olarak bastırılan uçak/tayyare pullarının postada ilk defa 1935 yılının 30 Ağustos bayramında kullanıldığını görüyoruz, ancak kataloglarda yanlış olarak pulların 1937 yılında çıktığı belirtilmektedir. Pera Palas oteli damgalı aşağıda görülen kart sokaklarda bulunan posta kutularından birine atılmış, Kızılay yardım pulu olmamasına karşın bayramdan sonra ABD’ye doğru yola çıkmış.
30 Ağustos 1935 tarihli Kızılay ve uçak yardım pullu zarf.
O dönemde uçak pulu toplamak oldukça popüler olduğu için bir tüccar tarafından yapılan filatelik zarfta uçak harç pulları serisinin en düşük değerli üç pulu olan on para (çeyrek kuruş), yirmi para (yarım kuruş) ve bir kuruşluk pulların üçü birden 30 Ağustos 1937 tarihli zarfa yapıştırılarak damgalanmış.
Kanun gereğince kartlarda sadece yirmi para (yarım kuruş) uçak pulu kullanılması yeterli iken sıklıkla bir kuruş kullanıldığı görülmektedir, aşağıdaki kartta olması gerektiği gibi yirmi paralık pul bulunuyor.
Dünya savaşının başlaması ile  ulusal savunma (milli müdafaa) pulu uygulamasıda başlayınca yurtdışı kart için sadece altı kuruş posta pulu kullanılması gerekirken 30 Ağustos 1941 tarihli ABD elçiliğince gönderilen kartta bütün pulların toplamının dokuz kuruşa çıktığını görüyoruz. Kartta 20 para yerine bir kuruşluk uçak harç pulu kullanıldığı görülüyor.
1958 yılında çıkarılan yasa ile kaldırılmasına kadar yirmi beş yıl devam eden uçak pulu uygulamasına, 30 Ağustos 1954 tarihli uçak postası ile gönderilmiş uçak harç pulu ve üstbaskılı kızılay yardım pulları kullanılmış bir örnek.