Ocak 2017 – Pul ve Posta

İşgal Dönemi Hava Postaları

Birinci Dünya Savaşı sırasında uçaklar ile hızlı şekilde posta taşıması yapılabildiği görülürken, uçakların yapımı ile ilgili teknolojiler geliştirildi ve hemen hemen her ülkede pilotlar tecrübe kazanmış oldular. Savaşın sonrasında askeri ve diğer resmi haberleşme ve ulaştırma olanaklarının sivillere de genişletilmesi düşünülmeye başlandı.

İşgal edilen Sırbistan ve Romanya’ya destek olmak için savaş sırasında itilaf devletlerinin doğu ordularının yerleştiği Selanik savaş süresinde önemli bir havacılık merkezine dönüştü. Savaş sonrasında Selanik merkezli İstanbul, Atina, Manastır, Bükreş şehirlerine başlaması düşünülen sivil hava postaları için, aşağıda resmi bulunan, 2 Frank gibi o zaman için oldukça yüksek değere sahip pulun deneme baskıları 1918 yılında Fransızların doğu ordusu tarafından yaptırıldı ise de pullar hiçbir zaman kullanılmadı.

İstanbul şehrimizin İtilaf devletleri askerleri tarafından işgali sonrasında, 1919 yılında bazı uçak filoları kaldırılırken 505 ve 506 numaralı fransız uçak filoları Selanik’ten Yeşilköy’e yerleştiler. İşgal altındaki ülkemizin çeşitli noktalarından olduğu gibi İstanbul’dan da askeri ve diğer resmi postalar askeri uçaklar ile Yeşilköy’den taşınmaya başlanıldı. Ancak bir kaç ay sonra Fransızlar, demiryolu hatlarındaki hasarlar nedeni ile postanın düzenli taşınamamasını fırsat bilerek, 1919 yılının Haziran ayından başlayarak sivillere ait postaları da İstanbul’dan Romanya’nın Bükreş şehrine uçak ile taşımaya başladılar. Hava Postası uygulaması sadece Bükreş veya oradan tren postası ile gönderildiği Fransız şehirleri için geçerliydi. Bu uygulama Ekim ayı sonunda sona erdi ve bir daha bu şekilde bir hava postaları hizmeti sivillere verilmedi.

Hava postaları Galata Fransız askeri postahanesine veriliyordu, hava posta ücreti olarak ek bir frank ücret alınıyordu ve gönderiler 506 numaralı askeri posta damgası ve özel hava postaları kaşesi ile damgalanıyordu, resmi ve askeri postalar ise Fransız elçiliğinde veya Tüneldeki postahanede alınıyordu ve 502 numaralı askeri posta damgası ile damgalanıyorlardı. Haftada iki gün kalkan uçaklar ile hava postaları taşınılıyordu.

Aşağıda solda Fransız ordusunun siviller için taşıyacağı hava postaları ile ilgili kurallar yazılı olan broşür, altta sağ tarafta ise servisin sonlandırılması ile ilgili yazı görülebilir. Broşürde altı günde Paris şeklinde tanıtım bulunuyordu!

1918 deneme baskısı pul üzerine uygulanmış Fransız Askeri Hava postaları hatıra damgası

Ülkemizin önemli erken dönem filatelistlerinden Raphael Cohen
tarafından hava postası ile İstanbul’dan Bükreş’e gönderilmiş mektubun zarfı
antetin üstünde Romen sansür damgası görülüyor

Debt Publique – Kamu Borçları – Düyun-u Umumiye gönderici adresli
hava postası ile İstanbul’dan Korsika adasına gönderilmiş bir frank ek pullu antiye kart

1920 yılının Temmuz ayında benzeri bir hizmet Fransız işgalindeki güney bölgemizde Halep-İskenderun-Deyrizor şehirleri üçgeninde benzeri nedenler ile Fransızlar tarafından başlatıldı.

Bu hava postası taşımaları için Fransız işgal pullarından bazıları üzerine “Uçak postası ile- Poste Par Avion” üstbaskısı ile özel hava postası pulları hazırlandı, 1920 ve 1921 yıllarında üç üstbaskılı seri çıkarıldı, ayrıca zarflara Fransızca ve Arapça “Uçak postası ile-Poste par Avion” yazan bir kaşe vuruldu.

İskenderun’dan Haleb’e hava postaları ile gönderilmiş negatif damgalı zarf

1920 yılında bazı fransız ordu pilotları bir araya geldiler ve Romanya merkezli Marmorosch ve Blank bankası ortaklığı ile CFRNA (Compagnie Franco-Roumaine de Navigation Aérienne – Franko Romen Hava Seyir ve Sefer Şirketi – dönemindeki Osmanlıca adı ile Franko-Romen Seyr ü Sefer-i Havaiye Kumpanyası) adlı bir sivil hava yolları şirketi kurdular ve Osmanlı Posta bakanlığı (Posta Nezareti) ile bir anlaşma yaptılar.

İlk başta Paris Bükreş arasında hava postası taşıyan şirket 30 Eylül 1922 tarihinde İstanbul’a ilk uçuşunu gerçekleştirdi, aynı yıl 15 Kasım 1922 tarihinde bir uçuş daha gerçekleştirdikten sonra uçuşlara ara verildi.

İstanbul posta idaresinden izin alma işlemlerine başlanıldı, posta idaremiz görüşmeleri barış anlaşması sonrasına ertelemeye çalışsa da 1923 yılı Mayıs ayı başlarında izin verildi.

Yanda üstte ilk uçuşun 75. yılı anısına çıkarılan Romanya antiye zarfı, onun altında ise 50. yıl anısına yapılmış hatıra zarfı.

1923 yılı Mayısında Paris’ten İzmir’e fransız postaları ile gönderilmiş hava postaları zarfı

İstanbul’a yapılan CFRNA uçak seferleri ile taşınacak hava postaları için, İtalyan postahanesi ellerinde bulunan 1903 baskısı 0.25 liret kırmızı ekspres posta pulları üzerine İstanbul’da bir matbaada Uçak profili resimli ve Servizio Postale Aereo – Hava Posta Servisi 15 piastre yazılı bir üst baskı ile yanda resmi görülen pulları yaptırdılar. Ancak italyanlar gerekli izinleri alamadıkları için pullar kullanılamadılar ve Lozan Anlaşması sonrası yabancı postahaneler kapatılınca hatıra amacı ile alınan birkaç pul dışında kalan pullar imha edildiler.

Lozan Anlaşması sonrası İngiliz birlikleri İstanbul’dan çıkmaya başladıktan sonra, ancak İstanbul’un kurtuluşu gerçekleşmeden kısa bir süre önce 26 Auğustos 1923 tarihinde, Lozan Anlaşması gereğince İngiliz sömürgesi haline gelen, Mezopotamya – Irak adresli ve ingiliz Levant pulları ile ingiliz postahanesinden dönemin pul tüccarı Atanas Küçükis tarafından gönderilmiş , hava postaları zarfı.

Öncü hava postaları

Ondokuzuncu yüzyılın sonlarında, zorunluluklardan doğan ilginç bir hava postaları denemesi, 1870-1871 yıllarında Alman ordularının Paris’i kuşatması dolayısı ile gerçekleştirildi. Güvercinler ve uygun rüzgarlar estiği zaman balonlar ile gerçekleştirilen hava postaları denemeleri yapıldı. Balonlara bağlanan posta çuvalları ile gerçekleştirilen ve “ballon monte” denilen bu uygulamalarda taşınan bazı mektuplar daha sonra kara ve deniz yolu kullanılarak ülkemize kadar ulaşmayı başarmış.

1870 yılında Alman kuşatmasındaki Paris’ten balon ile posta gönderilmesini canlandıran kartpostal

1870'de İstanbul'a gelmiş Ballo Monte hava postası

Corinphila müzayede evi tarafından satılan, Türk aerofilatelisi koleksiyoncusu Bill Robertson koleksiyonundan
Paris Ballon Monte hava postası ile Marsilya’ya oradan büyük olasılık ile deniz yolu ile İstanbul’a gelmiş mektup

Uçak ile ilk uçuşu kimin gerçekleştirildiği konusunun tartışmalı olması gibi, uçakla ilk hava posta taşımasını kimin gerçekleştirdiği de tartışmalı bir konu. Ancak genel olarak kabul edilen, önceden planlanan ilk resmi izinli hava postasının 1911 yılında Allahabad ile Naini şehirleri arasında on kilometreden biraz fazla bir mesafe taşınarak, hava gösterilerine mali kaynak sağlamak amacı ile yapıldığı.

Allahabad hava postalarını taşıyan uçak resimli kartpostal

İngiliz sömürgesi Hindistan’da gerçekleştirilen deneysel hava postasının verdiği ilham ile, İngiliz kralı 5. George’un taç giyme kutlamaları sırasında bir aya yakın süre ile Londra şehriyle kraliyet sarayının bulunduğu Windsor arasında karşılıklı olarak her iki yönde hava posta taşıması gerçekleştirildi.
Taşınan hava postalarının tamama yakını özel olarak hazırlanan birkaç değişik renkteki posta kartları ve taşınan posta her seferinde on, on beş kilo civarında idi.

1911 İngiltere hava postası taşıyan uçak

1911 yılında Londra-Windsor arasında hava postası taşıyan uçaklardan biri
Kanatlarının altında Aerial mail – Hava postası yazıyor

1911 İngiltere hava postası ile taşıınmış kart

Corinphila müzayede evi tarafından satılan, Türk aerofilatelisi koleksiyoncusu Bill Robertson koleksiyonundan
George V taç giyme kutlamaları sırasında hava postası ile taşınan sonra İstanbul’a gelmiş kart

1912 Uçak postası pulları/vinyetleri

Bir diğer önceden planlanan ve düzenli hava posta taşıması, 1912 yazında Hesse ve Ren dük ve düşesi tarafından hayır amacı ile para toplamak için, iki haftaya yakın süre ile gerçekleştirildi. Normal posta pulu ile birlikte yardım amacı ile hazırlanan ve resmi pul olmayan gagasında mektup taşıyan kaz resimli “hava postası pulları” kullanımı zorunluydu. Uçuşlar Frankfurt, Darmstadt, Worms ayrıca Mainz ve Offenbach şehirleri arasında yapıldı.

Taşınan dört yüz bin adedin üzerindeki hava postalarının, tamamına yakını hayır derneği yararına satılan, dük ve düşes ile ailesi resimli kartpostallar ve özel uçak postası (flugpost) kartlarından oluşuyordu. Zaten etkinliğin bir diğer adı da “posta kartları haftası” idi.

Haritada hava postaları taşıması yapılan Frankfurt, Darmstadt, Worms
ayrıca Mainz ve Offenbach şehirleri ve kullanılan damgalar

1912 Hava postası taşıyan LZ 10 hava gemisi

Hava postalarının çoğunluğunu taşıyan LZ10 Schwaben hava gemisi

Her seferinde 50 kilo civarında posta çuvalı taşıyan
sarı renkli kanatları nedeni ile Gelber Hund – Sarı köpek adı ile anılan Euler model uçak

1912 Hava postası ile taşınan İstanbul'a gönderilmiş kart

1912 Ren ve Main hava postası ile Darmstadt’tan İstanbul’a gönderilmiş kart
Büyük olasılıkla Sarı Köpek diye anılan uçak ile taşınmış

Yeşilköy Uçuş Okulu – Ayastefanos Tayyare Mektebi

Yeşilköy uçuş okulu (dönemindeki adı Ayastefanos tayyare mektebi) 1912 yılında iki hangar ile çalışmaya başladı. Balkan savaşı öncesi zaten ekonomik zorluklar içinde olan Osmanlı devleti bütçeden ödenek ayıramadığı için, donanma yardım derneğini kullanarak toplanan yardımlar ile alınabilen on üç uçak vardı. Balkan savaşlarının başlangıcında, Fransa’da uçuş eğitimi alan sekiz pilot ve İngiltere’de eğitimlerini yarım bırakarak dönen dört pilot adayı ise kara ve deniz kuvvetlerinin uçucu personelinin tamamı idi. Balkan savaşları ve propaganda için gerçekleştirilmeye çalışılan Kahire uçuşu sonrasında, Birinci Dünya savaşı öncesinde ise Yeşilköy uçuş okulunda sadece dört uçak vardı.

Parseval PL9 (Parseval Luftschiff) hava gemisi

1913 Temmuz Parseval PL (Parseval Luftschiff) 9 havagemisi
Zeplin gibi hidrojen dolu ama balonun içinde destekleyici iskelet yok

PL9 havagemisinin sepeti
Sepette alman kaptanı ve Osmanlı subayları

Yeşilköy uçuş okulu kara ve deniz kuvvetlerimizin pilotlarına ve makinistlerine eğitim vermek dışında, İstanbul’un işgaline kadar Osmanlı döneminde, bütün havacılık çalışmalarının merkezi durumunda idi. Osmanlı devletince satın alınan Parseval yapımı PL9 hava gemisinin hangarı da aynı alanda yapıldı. Yukarda hava gemisinin 1913 yılında ilk havalanışı, fotoğraf çekildiğinde geminin sepeti henüz yerde. Yanda ise sepet ve içindekiler, ne yazık ki fotoğrafta pervaneler ve motorlar görülmüyor.

Erich Serno
Kendisinin isteği üzerine hazırlanan
Osmanlı pilot subay kıyafeti ile

Birinci Dünya savaşına katıldığımızda hava gücümüz son derece kısıtlı olduğu için zorunlu olarak Almanlardan yardım istendi. Almanlar tarafından görevlendirilen Üsteğmen Erich Serno Yüzbaşı rütbesine çıkarılarak, Şubat 1915 tarihinde Yeşilköy uçuş okulunun yöneticisi oldu. Serno ile birlikte almanlarca gönderilen az sayıda Alman pilot ve on iki uçak Yeşilköyde konuşlandı. Savaş boyunca okulda telsiz, seyrüsefer, bombardıman, fotoğraf ve motor dersleri verildi.

Savaş yoğunlaşınca uçak bölükleri oluşturularak cephelerde bulunan orduların emirlerine verildi. Savaş boyunca kurulan balon ve meteoroloji bölükleri ve bütün pilotları alman olan paşa bölükleri de hava gücümüzün parçası oldular. Çanakkale cephesinde Serno da fiili olarak savaşa katıldı.

Savaşın başında kurulan Hava Denetmenliği (Umur-u Havaiye Müfettişliği) savaşın sonunda Hava Kuvvetleri Genel Denetmenliğine (Kuva-yı Havaiye müfettiş-i umumiliği) dönüştü.

Savaş sırasında ülkemiz göklerinde uçak ile posta taşıması yapıldığını iddia edenlerde vardır.

Binbaşı Serno kaşeli sahra postası damgalı kartpostal

Uçuş Okulu Müdürlüğü antetli
Berlin Johannisthal havaalanına gönderilmiş gemi sahra postası damgalı zarf

Pilot Karl Sieger tarafından Darmstadt’a
Yeşilköy uçuş okulundan gönderilmiş kartpostal

Zeplinden çekilmiş Yeşilköy Uçuş Okulu fotoğrafı

İstanbul Kahire uçuşu – İlk Türk hava postası

1914 yılı başında Enver Paşa Savaş Bakanı olunca Osmanlı egemenliği altında olan halkları ve yabancı devletleri etkileyebilmek amacı ile İstanbul – Kahire arasında 2500 kilometreye yakın uzunlukta bir uçuş yapılmasını istedi, elde bulunan uçaklar ile bunun olanaksıza yakın derecede riskli olduğu kendisine anlatıldı ise de dinlemedi.

Bütün pilotlarımızın gönüllü olduğu bu uçuş için seçilen Fethi Bey Muavenet-i Milliye isimli Bleriot XI/B, Nuri Bey Prens Celalettin isimli Deperdussin tipi uçak ile 8 Şubat 1914 ‘te İstanbul’dan yola çıktılar. Balkan savaşları sırasında çok başarılı olan bu tecrübeli pilotlarımızın her ikisi de yolda uçaklarının düşmesi ile hayatlarını kaybettiler. Yola çıkan pilot Salim Beyin (daha sonra İlkuçan) kullandığı üçüncü uçak olan Ertuğrul da Edremit açıklarında denize düşünce, Edremit adı verilen dördüncü uçak gemi ile Beyrut’a gönderildi, Salim Bey Beyrut’tan İskenderiye’ye uçarak seferi tamamladı.

Servet-i Fünun dergisinde çıkan yazıdan

Yeşilköy uçuş okulunda İstanbul-Kahire uçuşunun başlaması öncesi pilotlarımız ve yolcuları

Servet-i Fünun dergisinde çıkan “Osmanlı tayyareleri ehrama doğru” başlıklı yazıdan

Yeşilköy uçuş okulunda İstanbul-Kahire uçuşunun başlaması öncesi İttihat Terakki liderleri

Osmanlı döneminde hayatlarını kaybeden pilotlar anısına basılan hatıra kartpostalı

Hayatlarını kaybeden pilotlarımız anısına Osmanlı döneminde basılan hatıra kartpostalı

İlk Türk hava postasını taşıyan

pilot Nuri Bey

Bu uçuş sırasında pilot Nuri Bey uçağını indirmek zorunda kaldığı Lefke’nin posta müdürü tarafından verilen iki posta torbasını, 9 Şubat 1914 günü Bursa-Lefke’den Bileciğe kadar Prens Celalettin adlı uçağında taşıdı ve böylece ülkemizde ilk hava posta taşıması gerçekleştirilmiş oldu. Uçakta taşınan mektuplardan bir tanesi Nuri Bey tarafından Tasvir-i Efkar gazetesine gönderilmiş ve ilgili haber ile birlikte yayınlanmıştır.

PTT idaremiz hava yolu ile posta taşınması anısına 18 Ekim 1969 tarihinde ilk uçak postasını anma serisini çıkardı, neden 18 Ekim ve neden elli beşinci yıl diye insan düşünmeden edemiyor. Pulların bir tanesinde Tasvir-i Efkar gazetesine gönderilen mektubun resmi, diğerinde mektubu taşıyan uçağın resmi bulunuyor.

2001 yılında Türk Hava Kuvvetleri Bleriot tipi uçağın bir benzerini yeniden yaparak, aynı rotada “Altın kanatlar” adını verdiği bir anma uçuşu projesi gerçekleştirdi. Hava Kuvvetlerimizin bu uçuşu nedeni ile PTT bir anma serisi çıkardı, pul serisi dışında ayrıca bir antiye kart, kartpostallar çıkarıldı ve flam uygulamaları yapıldı.

Hayatını kaybeden pilotumuz Fethi Bey için Osmanlı döneminde yazılan şiir ile flam uygulaması

PTT 2006 yılından başlayarak çıkardığı Uçaklar konulu seride, ilk Türk hava postası taşımasında kullanılan Prens Celalettin isimli Deperdussin model uçağın ve İstanbul-Kahire uçuşunun diğer uçağı Muavenet-i Milliye uçağının resimlerine yer verdi.

2014 yılında PTT İstanbul-Kahire uçuşu sırasında hayatını kaybeden donanma pilotu Fethi Bey anısına bir anma bloğu çıkardı ise de ilk Türk hava postasının yüzüncü yılı anısına herhangi bir uygulama yapılmadı. Belki 2019 yılında bir gün…

Başlangıçta

Önce sıcak hava balonları ile başlayan insanın uçma macerası, havadan ağır uçan makineler yani uçaklar ile devam etti. Emekleme dönemindeki denemeleri bir yana bırakır isek İstanbul 1909 yılında Sultan V. Mehmet Reşat döneminde Savaş Bakanı (Harbiye Nazırı) olan Mahmut Şevket Paşa öncülüğünde başlayan Osmanlı ordusunu yenileme çabaları dolayısı ile balon ve uçaklar ile tanıştı.

1909 yılı Mayısında Astra yapımı bir sıcak hava balonu Türk ve Fransız bayrakları ile süslenmiş olarak, Taksim Topçu kışlası önündeki Talimhane alanından havalanarak bir gösteri uçuşu gerçekleştirdi.

1909 yılı Aralık ayında ise Baron de Caters sarı renkli uçağı ile yine Taksim meydanından havalanarak iki gösteri uçuşu gerçekleştirdi, uçağın boğazdan gelen rüzgarlar nedeni ile bir kaç dakika süren uçuşları sonrası başarılı inişler gerçekleştiremeyip, her iki seferde yere çakılmasına karşın İstanbullularda ilgi uyandırmayı başardı.

Birkaç gün sonra ise Fransa’dan İngiltere’ye kendi yapımı olan uçak ile Manş denizini başarı ile geçerek ün kazanmış olan M.Bleriot bir gösteri uçuşu için Taksim meydanından kalktı ise de boğazdan gelen şiddetli rüzgarlar nedeni ile Kurtuluş (o zamanki adı ile Tatavla) mahallesinde bir evin bahçesine düştü, uçak parçalanırken M.Bleriot oldukça ağır bir şekilde yaralandı.

Servet-i Fünun dergisinde çıkan Bleriotun uçuşu ve kazası ile ilgili yazıdan
Resmin altında “Bleryo ve balonu” yazıyor!

Birkaç yıl sonra uçakların gelişmesi sonrasında Osmanlı ordusu Fransız Robert Esnault-Pelterie/R.E.P. firması yapımı uçaklar satın almaya karar verdi. 1912 yılı Mayıs ayında İngiliz pilot Gordon Bell kırmızı renkli uçağı ile Yeşilköyden (o zamanki adı ile Aya Stefanos) havalanıp, deniz kıyısından uçarak Taksim’e kadar başarılı bir uçuş gerçekleştirdi, ve Osmanlı Hava Gücü (Tayyare Komisyonu) doğmuş oldu. Hemen arkasından alınan Bleriot ve Deperdussin yapımı uçaklar Balkan savaşında Osmanlı hava gücü olarak görev yaptılar.

Ayastefanos’tan Ordu adı verilen REP model uçağın kalkışı

Osmanlı döneminde basılan Gordon Bell resimli hatıra kartpostal